1. मातीचा pH  हा मातीची आम्लता किंवा मूलभूतपणा (क्षारता) मोजण्याचे एक माप आहे. मातीचे पीएच हे एक प्रमुख वैशिष्ट्य आहे ज्याचा उपयोग मातीच्या वैशिष्ट्यांबाबत गुणात्मक आणि परिमाणात्मक या दोन्ही बाबींचा माहितीपूर्ण अभ्यास किंवा विश्लेषण करण्यासाठी केला जातो.

2. साधारणपणे मातीचा pH  ४ आणि 10 च्या दरम्यान येतो. जेव्हा मातीचा pH  हा 7 असतो तेव्हा माती ही  तटस्थ (Neutral) असते. आम्लीय (Acidic) मातीत पीएच 7 पेक्षा कमी आणि क्षारीय (Alkaline)मातीत pH 7 पेक्षा जास्त असतो.

3. अति-आम्लयुक्त माती (pH < 3.5) आणि अत्यंत क्षारीय माती (pH > 9) खूप दुर्मिळ असते.

4. मातीचा pH हा मातीत मुख्य चल मानला जातो. कारण तो मातीमध्ये घडणाऱ्या  अनेक रासायनिक प्रक्रियांवर परिणाम करतो. विशेषत: विविध पोषक घटकांचे रासायनिक स्वरूप नियंत्रित करून आणि त्यांच्याकडून होणाऱ्या रासायनिक अभिक्रियांवर प्रभाव टाकून वनस्पतींच्या पोषक उपलब्धतेवर मातीच्या pH मुळे परिणाम होतो.

5. थोडक्यात, मातीमधून पिकांमध्ये पोषक अन्नद्रव्यांची जी देवाण घेवाण होत असते ती प्रामुख्याने मातीच्या pH वर अवलंबून असते.

6. अनेक वनस्पतींसाठी इष्टतम pH श्रेणी 6.5 आणि 7.5 दरम्यान आहे.  म्हणजेच या pH ला जमीन योग्य प्रमाणात अन्नद्रव्याचा पूरवठा करते आणि पिकांना ते उपलब्ध करून देते.

7. आम्लयुक्त मातीत सामान्यत: लोह, मँगनीज आणि ॲल्युमिनियम सारख्या पोषक तत्वांची उपलब्धता जास्त असते, तर अल्कधर्मी माती कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियम शोषण्यास अनुकूल असते.

मातीचा pH आणि पोषक द्रव्यांची उपलब्धता:

मातीचा pH आणि पोषक तत्वांची उपलब्धता यांच्यातील संबंध गुंतागुंतीचा आणि बहुआयामी आहे.

1. नायट्रोजन (N): मातीचा pH द्विदल पिकांमध्ये नायट्रोजन-फिक्सिंग बॅक्टेरियाच्या क्रियाकलापांवर (कार्यक्षमतेवर) प्रभाव टाकू शकतो, हे बॅक्टेरिया नायट्रोजन स्थिरीकरणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

2. फॉस्फरस (P): किंचित अम्लीय ते तटस्थ मातीत (pH 6.0-7.5) फॉस्फरसची उपलब्धता सर्वाधिक असते. अल्कधर्मी म्हणजे pH हा ७.५ पेक्षा जास्त असतो तेव्हा मातीत असलेला फॉस्फरस मातीतील इतर घटकांशी बांधला जातो, ज्यामुळे तो वनस्पतींना कमी प्रमाणात उपलब्ध होतो परिणामी पिकांमध्ये त्याचा कमी प्रवेश होतो.

3. कॅल्शियम (Ca) आणि मॅग्नेशियम (Mg): ही आवश्यक पोषक तत्वे तटस्थ (Neutral) ते क्षारीय मातीत सहज उपलब्ध असतात. आम्लयुक्त मातीमुळे कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियमची कमतरता होऊ शकते, ज्यामुळे वनस्पतींच्या वाढीवर आणि संरचनेवर परिणाम होतो.

4. सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (लोह, जस्त, मँगनीज, तांबे): मातीचे pH सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या उपलब्धतेवर जोरदार प्रभाव पाडते. आम्लयुक्त माती या पोषक घटकांची विद्राव्यता आणि शोषण वाढवतात, तर क्षारीय मातीमुळे सूक्ष्म पोषक घटकांची कमतरता होऊ शकते.

माती pH चे व्यवस्थापन:

जास्तीत जास्त पोषक द्रव्यांची उपलब्धता होण्यासाठी आणि निरोगी रोपांची वाढ सुनिश्चित करण्यासाठी इष्टतम माती pH राखणे आवश्यक आहे.

1. आम्लयुक्त (Acidic) मातीत pH वाढवण्यासाठी चुना वापरला जातो, तर गंधक (म्हणजे सल्फर) अल्कधर्मी (Alkaline) मातीत pH कमी करू शकतो.

2. सेंद्रिय पदार्थांची (Organic matter) भर घालणे आणि योग्य पीक रोटेशन (Crop Rotation) देखील कालांतराने मातीचे पीएच स्थिर ठेवण्यास मदत करू शकते.

3. जैविक खतांचा वापर केल्यामुळे सुद्धा कालांतराने मातीचा pH हा कमी केला जाऊ शकतो.

निष्कर्ष:

मातीचे पीएच हे मातीचे आरोग्य आणि सुपीकतेचे मूलभूत पैलू आहे. त्याचे महत्त्व आणि त्याचा पोषक उपलब्धतेवर होणारा परिणाम समजून घेऊन, पीएच पातळी निश्चित करून आवश्यक सुधारणा करण्यासाठी माती परीक्षण ही पहिली पायरी आहे.